2020’de yaşanmış önemli bilimsel gelişmelerden bir seçki:
Sağlık
2020 yılında gündemi meşgul eden en önemli olay hiç kuşkusuz COVID-19 salgınıydı. İlk olarak 2019’un sonlarında Çin’in Wuhan kentinde başlayan salgın 2020’de hızla diğer ülkelere yayıldı. Dünya genelinde bugüne kadar 70.000.000’dan fazla COVID-19 vakası görüldü. 2020’nin sonlarına yaklaşırken virüs nedeniyle hayatını kaybedenlerin sayısı 1.600.000’i geçti. Salgının kısa süre içinde sonlanması olası görünmüyor. Ancak hastalığa çare olabilecek aşılar konusunda olumlu gelişmeler yaşanıyor.
Bu yıl gen düzenleme yöntemleriyle hastalıkların tedavisinde başarılı sonuçlar elde edildi. İki ayrı kalıtsal kan hastalığı için geliştirilmiş, CRISPR gen düzenleme tekniğinin kullanıldığı tedaviler insanlar üzerinde denendi. Hastaların sağlığında iyileşmeler görüldü.
Mars
Dünya ve Mars, Güneş etrafında dolanırken yaklaşık her iki yılda bir birbirine yaklaşır. Çeşitli uzay ajansları da yeni Mars görevlerine başlamak için bu yıl temmuz ayında yaşanan yakınlaşmayı beklediler.
Bu yıl Birleşik Arap Emirlikleri ilk kez gezegenler arası bir uzay görevine başladı. Hope adı verilen bir uydu, Kızıl Gezegen’deki hava olaylarını incelemek için yola çıktı.
Çin, Tianwen-1 adlı uzay aracını Mars’a gönderdi. Tianwen-1, Mars’ın etrafında yörüngeye girdikten sonra hem üzerindeki cihazlarla gezegeni uzaktan inceleyecek hem de gezegenin yüzeyine bir araç indirecek.
Bu yıl Mars topraklarına araç indirmek için yola çıkan bir diğer ülke ABD oldu. ABD Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA) ile Avrupa Uzay Ajansının (ESA) ortaklaşa yürüttüğü proje kapsamında Perseverance adı verilen bir uydu uzaya fırlatıldı. Perseverance, Mars topraklarından örnekler toplayacak. Eğer görev başarılı olursa tarihte ilk kez Mars’tan Dünya’ya örnekler getirilmesi planlanıyor.
Gök taşlarından örnekler
Japonya Uzay Ajansı (JAXA) tarafından 2014’te uzaya fırlatılan Hayabusa 2, Ryugu asteroidinden topladığı örneklerle birlikte Dünya’ya döndü. Örnekleri taşıyan kapsül, uzay aracı tarafından 220 kilometre irtifada serbest bırakıldıktan sonra 6 Aralık’ta Avustralya’nın güneyindeki bir bölgeye indi.
JAXA – Asteroitten örnekler taşıyan kapsül Avustralya’nın güneyindeki bir bölgeye indi.
NASA’ya ait OSIRIS-REx uzay aracı da Bennu asteroidinden örnekler aldıktan sonra Dünya’ya doğru yola çıktı.
OSIRIS-REx
Ay
Çin, tarihinde ilk kez Ay’dan Dünya’ya örnekler getirmek için Ay’ın yüzeyine araç indirdi. Change-5 projesi kapsamında 1 Aralık’ta Oceanus Procellarum bölgesine inen araç, topladığı örneklerle birlikte havalanıp kendisini Dünya’ya geri getirmek üzere Ay’ın etrafında dolanan uyduya ulaştı.
Çevre ve iklim
2020’de iklim ve çevre açısından pek çok olumsuzluk yaşandı. Ocak ayında Avustralya’da meydana gelen eşi benzeri görülmemiş büyüklükteki yangınlar nedeniyle yüzlerce insan hayatını kaybetti, binlerce ev yandı ve ekosistemler zarar gördü. Sibirya tundralarında, Güney Amerika’daki tropik sulak alanlarda ve ABD’nin batı bölgelerinde de çok büyük yangınlar görüldü.
Her yıl haziran-kasım ayları arasında Atlantik Okyanusu’nda fırtınalar görülür. Bu yılki fırtına mevsiminde rekorlar kırıldı. Otuz fırtınaya özel isim verildi. Bu fırtınaların 12 tanesi ABD kıyılarına kadar ulaştı.
Bu yıl eylül ayında Kuzey Kutbu’ndaki deniz buzulları tarihin en düşük ikinci seviyesini gördü. Antarktika’daki buzulların durumu da pek iç açıcı değil. Robot denizaltılarla toplanan veriler, kıtanın kenarındaki Thwaites Buzulu’nun altında sıcak su birikmeye başladığını gösteriyor. Buzulun yakın gelecekte çökmesinden endişe ediliyor.
2020’de çeşitli ülkeler daha önceleri iklim değişikliğiyle savaşmak için verdikleri taahhütleri daha da güçlendirdiler. Çin, 2060 yılına kadar karbon-nötr hâle gelme (atmosfere salınan net karbon miktarını sıfıra indirme) sözü verdi. Japonya 2050’ye kadar sera gazları salımını sıfıra indirmeyi hedeflediğini açıkladı. Daha önceleri 2050’ye kadar karbon-nötr hâle geleceğini taahhüt eden Avrupa Birliği, kısa vadeli yeni hedefler açıkladı.
Fizik
2020’de özellikle yoğun madde fiziği alanında önemli gelişmeler yaşandı. Bir grup araştırmacı oda sıcaklığında süperiletken özellik gösteren malzeme elde etti. 15 °C sıcaklıkta bile süperiletken hâle geçen malzemenin şu an için günlük hayatta yararlı olması beklenmiyor. Çünkü malzemenin süperiletken gibi davranması için üzerindeki basıncın, atmosfer basıncının milyonlarca katına çıkarılması gerekiyor.
Bu yıl Uluslararası Uzay İstasyonu’nda yapılan deneyler sırasında ilk kez ağırlıksız ortamda Bose-Einstein yoğuşukları elde edildi. Sanki tek bir atommuş gibi davranan bu yoğuşukları elde etmek için sıcaklık 1 Kelvin’in 20 trilyonda birine kadar düşürülüyor. Uluslararası Uzay İstasyonu’nda yapılan deneyler, yeryüzündekilere kıyasla, Bose-Einstein yoğuşuklarını daha uzun süre incelemeye imkân veriyor.
Bir grup araştırmacı anyonlar olarak adlandırılan “örgülü elektronik durumların” varlığına dair ilk bulgulara ulaştı. Anyonların, bugüne kadar üretilmiş olanlardan farklı bir biçimde çalışan kuantum bilgisayarlarının geliştirilmesine imkân vereceği düşünülüyor.
Biyokimya
Bu yıl proteinlerin yapısının daha iyi anlaşılmasını sağlayacak iki önemli gelişme yaşandı. Birincisi kiroelektron mikroskobisinin çözünürlüğü atom seviyesine ulaştı. Artık zahmetli ve zor X-ışını kristalografisi yöntemini kullanmadan da proteinlerin kimyasal yapısı belirlenebiliyor. İkincisi genetik kodlardan ilgili proteinlerin yapısını tahmin edebilen bir yapay zekâ uygulaması geliştirildi. Üstelik uygulamanın doğruluk oranı deneysel yöntemlerinkine yakın.
Arkeoloji
Üç yıl önce Endonezya’daki Sulawesi Adası’ndaki bir mağarada tarih öncesi dönemlerden kalma, bir av sahnesinin betimlendiği bir duvar resmi keşfedilmişti. Resimde kullanılmış, mercansı olarak adlandırılan beyaz renkli bir boya maddesi tarihlendirildi ve resmin yaklaşık 44.000 yıl önce yapıldığı sonucuna varıldı. Mağaradaki duvar resmi, bilinen en eski av sahnesi olarak kayıtlara geçti.
Görsel: Ratno Sardi
Kaynaklar:
- https://www.nature.com/immersive/d41586-020-03438-3/index.html
- https://vis.sciencemag.org/breakthrough2020/#/finalists/first-crispr-cures
